علمی بودن

در قرآن کریم آمده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ (همانا خداوندداشته­های یک گروه را دگرگون نمی­کند تا آنگاه که آنچه را در خودشان است دگرگون کنند. الرعد : 11)». آیا یک جامعه­شناس در تحقیقات علمی خود می‌تواند به این آیه استناد کند؟ کمتر کسی از جامعه­شناسان به این پرسش پاسخ مثبت می‌دهد و استناد به وحی را «غیر علمی» تلقی می‌کنند. در برابر دیده می‌شود که مفسران و برخی اندیشمندان مسلمان ذیل همین آیه و با استناد به آن نتایج جامعه­شناختی می‌گیرند و البته آن را «علمی» نیز تلقی می‌کنند. منشأ این اختلاف در کجا است؟

قبل از پاسخ به این پرسش لازم است نکته‌ای در باب معنای «علمی بودن» بیان شود. برخی از نویسندگان تصور می‌کنند که اطلاق واژه­ی «علمی» بر علوم تجربی یک اصطلاح است. گفته شده است که science به معنای خاص علوم تجربی است و knowledge به مطلق معرفت گفته می‌شود. اما این تصور به نظر درست نمی‌آید؛ زیرا با مراجعه به متون انگلیسی روشن می‌شود کهscience به همان معنای knowledge استفاده می‌شود و حتی از علم الهی با واژه­ی science یاد می‌شود.¹ پوزیتیویست­ها بر آن شدند که هر گزاره­ای که به نحو تجربی تحقیق­پذیر نباشد، علمی نیست و واژه­ی science را تنها بر علوم تجربی اطلاق کردند و با گسترش پوزیتیویسم این اطلاق نیز عمومیت یافت. در واقع، این اطلاق تنها تحدید حوزه­ی معنا با اصطلاح­سازی نبود؛ بلکه تحدید حوزه­ی مصداقی علم بود؛ اما شگفت­انگیز این بود که مخالفان پوزیتیویسم این تحدید را، به گمان اصطلاح بودن، پذیرفتند. بنابر این، اگر بر مفاد آیه­ی یاد شده «علمی» اطلاق نمی‌شود، به این معنا است که از آیه­ی مذکور معرفتی نسبت به واقع حاصل نمی‌شود. پیش از آنکه درباره­ی صحت و سقم چنین ادعایی بحث شود؛ روشن است که علمی شمردن مفاد آیه وابسته به موضع مکتب معرفت شناختی است که پژوهشگر برای خود برگزیده است.

1برای نمونه، به فرهنگ 20 جلدی آکسفورد، ذیل واژه­ی science مراجعه شود.