انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

نفی حقیقی کثرت سه مرتبه است: نفی کثرت از مرتبه‌ی ذات؛ نفی کثرت از مرتبه‌ی صفات و نفی کثرت از مرتبه‌ی فعل که به ترتیب توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی نامیده می‌شوند. نفی کثرت از مقام فعل نیز به دو صورت است:

1. یگانگی خداوند در اسما و صفات فعلیه: حق تعالی چنان که در مرتبه‌ی ذات و صفات واحد است؛ در مرتبه‌ی فعل نیز واحد است و شریک و ضد و کمک و مثل و مانند آنها برای او در مقام فعل نیز قابل تصویر نیست¹.

توحید افعال این است که خدا موجودات اولیه چون آسمان‌ها و زمین‌ها و غیر این‌ها را بدون کمک و ابزار آفرید.²

2. وابستگی همه‌ی موجودات به خداوند در فاعلیت و انحصار فاعلیت حقیقی به خداوند: هر فعلی با مشیت خدای تعالی محقق می‌شود و تا او نخواهد، کاری انجام نخواهد شد³.

اغلب اندیشمندان تعریف دوم را برای اصطلاح توحید افعالی عرضه کرده‌اند؛ از جمله امام خمینی (ره) که هر گاه از توحید افعالی سخن می‌گوید، این تعریف را لحاظ کرده است: «سالک در توحید فعلی، هر فعلی را ظهور فعل او می‌بیند و تنزیه‌اش آن است که فعل غیر را هرگز نبیند»⁴. محی الدین عربی توحید افعالی را توحید عقلی نیز نامیده و چنین تعریف می‌کند: «توحید افعال یعنی فاعلی جز خدا نیست»⁵. سید حیدر آملی در تعریف توحید افعالی می‌نویسد:

توحید فعل تنزیه از مشاهده‌ی افعال بسیار صادر از فاعل واحد است... . توحید فعلی عبارت است از مشاهده‌ی فعل واحد از فاعل واحد که در مظاهر بسیار ظاهر شده است؛ مانند انسان و اعضا و جوارح او؛ زیرا فعل او واحد و صادر از فاعل واحد است، ولی هر فعلی به عضوی از اعضایش و جارحه‌ای از جوارحش منسوب است.⁶

فلاسفه و متکلمان به طور عمده توحید افعالی را هم‌ارز قاعده‌ی لا مؤثر فی الوجود الا الله می‌دانند.⁷ اما ملاصدرا، این قاعده نپذیرفته و به جای آن قاعده‌ی دیگری را ارایه می‌دهد⁸. به هر حال، عالمان توحید تصویر معین و واحدی از حقیقت معنای دوم توحید افعالی ندارند، اگرچه مفهوم اجمالی آن، إسناد همه‌ی افعال به خداوند، روشن است و مسئله‌ی توحید افعالی بر اساس همان مفهوم اجمالی تعریف می‌شود و مفهوم تفصیلی آن در تحلیل و تبیین مسئله آشکار می‌گردد.

دو معنای یاد شده از توحید افعالی در تعارض با هم نیستند و به نظر می‌رسد که دو اصطلاح باشند؛ اگر چه گروه‌هایی چون معتزله توحید افعالی به معنای مشهور را نمی‌پذیرند، با توحید افعالی به معنای اول می‌توانند موافق باشند. موضوع مباحث آینده در این وب‌نوشت تعریف مشهور از توحید افعالی است، یعنی انحصار فاعلیت حقیقی به حق تعالی.