انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

مفهوم رشد در زبان فارسی با تکامل، نموّ و ارتقاء معنا می‌شود. اما در زبان عربی معنای دیگری دارد. گاهی خلط میان معنای فارسی و عربی موجب بدفهمی از آیات یا روایات می‌شود.

مشتقات ماده​ی رشد در قرآن کریم 19 بار به کار رفته است که در همه​ی موارد بار معنایی مثبتی دارد. با توجه به موارد استعمال ماده در قرآن و نیز از مجموع اقوال اهل لغت، می‌توان حدس زد که این ماده به معنای «راهیابی» باشد. برای نمونه، «سَبیلَ الرَّشادِ» یا «سَبیلَ الرُّشْدِ» مسیری است که به یافتن راه منجر می‌شود؛ یا «قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ» به معنای روشن شدن راهیابی از گمراهی و نیز ارشاد به معنای راهنمایی (نشان دادن راه) است. ماده​ی «هدی» و «دلل» از قریب المعنی به این ماده​اند. ماده​ی «هدی» متعدی است و به نظر می‌رسد به معنای «به راه آوردن» باشد. با توجه به این که در ادبیات قرآنی هدایت فعل الله است و ارشاد فعل انبیاء، تمییز معنای ماده​ی «رشد» از «هدی»، به صورت یاد شده را می‌توان تأیید کرد.¹ ماده​ی «غوی» نیز در برابر رشد، به معنای گمراهی است. هر چند ضلالت، در برابر هدایت، نیز به گمراهی ترجمه شده است؛ اما بین این دو ماده تفاوت وجود دارد. هدایت، به معنای «به راه آوردن» فعلی ارادی است. اگرچه، ضلالت، بر خلاف هدایت، فعل لازم است؛ اما وقتی در برابر آن استعمال می‌شود، جهت تعمدی در معنای آن لحاظ شده است. بنابر این، ضالّ کسی است که از راه خارج شده است؛ اما غاوی کسی است که راه را گم کرده است.

خدای متعال می‌فرماید: «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»² (در دین به ناخواه واداشتن نیست، راهیابی از گمراهی بازشناخته شده است). تبین رشد از غی، یک پایه در فطرت انسان دارد و آن این است که در التفات انسان به حقیقت، مانع ذاتی و غیر قابل رفع وجود ندارد. بنابر این، علی‌الاصول و علی‌الاجمال، انسان می‌تواند با التفات به حقیقت، بداند راه​یافته است یا راه​نیافته. می‌توان پذیرفت کسی که این توان را ندارد، مانند کودک یا دیوانه، به راه درست اکراه کرد. اما برای کسی که توان چنین شناختی را دارد، اکراه جایی ندارد. او خود، رشد را از غی بازمی​شناسد و اگر خواست، انتخاب می‌کند. اگر خود او چنین انتخابی را نکند، ضال است؛ یعنی با اراده از راه خارج شده است.