انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

آیةالله مصباح صورت مسئله­ی اصالت جامعه یا فرد را چنین تقریر می­کند:

وقتی سخن از «اصالت» فرد یا جامعه به مفهوم فلسفی کلمه می­رود، مراد این است که آیا فرد وجود حقیقی عینی دارد و جامعه وجود اعتباری، یا جامعه وجود حقیقی دارد و فرد وجود طفیلی و تبعی، یا هر دو وجود حقیقی دارند؟ (جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص46)

اما این تقریر، خود ناپذیرفتنی به نظر می­آید. هرگز کسی نمی­تواند ادعا کند وجود فرد طفیلی و تابع وجود جامعه است. به هر حال، همگان می­دانند که وجود یک فرد تنها در جزیره­ای دور افتاده امری محال نیست. بنابر این، پرسش از اصالت در باب فرد هستی­شناسانه­ی محض نمی­تواند باشد؛ بلکه باید از منظر انسان­شناختی تقریر شود. هر چند، اگر پرسش تنها از اصالت جامعه باشد؛ پرسش از اصالت جامعه به همین معنای فلسفی معقول است. از منظر انسان­شناختی این پرسش را می­توان چنین تقریر کرد: آیا هویت انسانی تنها وابسته به فرد است یا تنها وابسته به جامعه یا به هر دو وابسته است؟ منظور از هویت در این پرسش، امری است که انسان با آن «او» یا «من» می­شود؛ نه «این» یا «آن». «او» و «من» به «کس» اطلاق می­شود و «این» و «آن» به «شیء»؛ به تعبیر دیگر، «او» و «من» به ذی­شعور ذی­اراده اطلاق می­شود؛ اما «این» و «آن» به موجود اطلاق می­شود. از این جهت، این پرسش با پرسش هستی­شناسانه از هویت متفاوت می­گردد. بنابر این، مسئله­ی اصالت جامعه از دو معنا می­پرسد: اگر به تنهایی طرح شود، پرسشی هستی­شناسانه است؛ اما اگر با اصالت فرد مقایسه شود، پرسشی انسان­شناسانه خواهد بود.

صورت دقیق پرسش هویت­شناسانه چنین است: آیا کیستی انسان تنها وابسته به ویژگی­های فردی او است یا تنها وابسته به ویژگی­های اجتماعی او یا هر دو؟ این پرسش ملازم با یک پرسش دیگر نیز است: آیا انسان برای خودآگاهی و شناخت خود (تعریف «من») نیاز به با دیگران بودن دارد؟ دقت شود که این پرسش، پرسش از علم شخص به وجود خود و حالات خود نیست که در پاسخ آن بتوان به علم حضوری اشاره کرد. بلکه پرسش از علم حصولی به خود است که نسبت به علم حضوری به خود علمی درجه دوم به خود است؛ یعنی علم به علم حضوری است، علم به علم حضوری به وجود خود، به ملکات نفسانی خود، باورهای خود، احساسات خود و کنش­ها و واکنش­های خود. چنین علمی به خود بالضروره نیازمند گونه­ای دیگری بودن و فاصله از خود است. معرفت به خود، به این معنا، امری مشکک از حد یک درک گنگ و اجمالی تا یک درک روشن و تفصیلی است و به نظر می­رسد روایات معرفت نفس اشاره به نحوه معرفت خود دارند، نه معرفت فلسفی به نفس مجرد.