سنخ ترکیب جامعه

گفته شد جامعه از هم­زیستی گروهی از انسان­ها که نظامی از روابط میانشان زندگی آنان را شکل می­دهد، حاصل می­شود. اما درباره­ی هویت آن دو نظریه­ی اساسی وجود دارد. گروهی معتقدند که آنچه وجود حقیقی دارد، تنها افراد انسانی­اند و جامعه چیزی جز اعتبار این مجموعه به عنوان واحد نیست و بنابر این ترکیب جامعه غیر حقیقی بوده و وجود آن اعتباری است. اما، در برابر، گروهی دیگر برآنند که جامعه تنها مجموعه­ی افراد نیست؛ بلکه با اجتماع افراد انسانی هویت جدیدی حاصل می­شود که از آن به عنوان جامعه یاد می­گردد. در گروه دوم، تحلیل­های گوناگونی از این هویت جدید ارایه شده است. برخی می­گویند که هویت فردی در این هویت جدید کاملاً منحل می­شود. در مقابل، برخی دیگر نیز هویت فردی را در عین وجود هویت جمعی محفوظ می­دانند.

آیةالله مصباح در تأیید هویت اعتباری جامعه چنین می­نویسد:

وحدتی که به اعتقادات، عواطف و افعال و انفعالات مشترک افراد یک جامعه نسبت داده می­شود، وحدت مفهومی و ماهوی است، نه وحدت شخصی... فی المثل شجاع و سلحشور بودن افراد یک جامعه بدین معنا نیست که شجاعت و سلحشوری­ای که در همگیشان است، یک وحدت شخصی دارد... اساساً هر پدیده­ای که در میان افراد یک جامعه اشتراک دارد، به شماره­ی آن افراد دارای وجودهای شخصی متعدد خواهد بود؛ و اگر وحدتی به آن نسبت می­دهیم، وحدت مفهومی است؛ مانند وحدتی که به افراد یک نوع نسبت داده می­شود (جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص74)

اما نمونه­هایی چون شجاعت و سلحشوری ویژگی­های شخصی­اند؛ ایشان باید به نمونه­هایی از ویژگی­های انسان توجه می­کرد که هویت جمعی دارند؛ برای نمونه توافق اجتماعی، قیام، اختلاف، داوری و مانند آنها به شماره­ی افراد جامعه متعدد نیستند؛ بلکه هم مستلزم افراد کثیر برای تحقق­اند و هم با وجود تعدد افراد، متعدد نمی­شوند.

اما شهید مطهری در «جامعه و تاریخ»، بر آن است که جامعه، مانند مرکبات طبیعی، مرکب حقیقی از افراد است و عناصر آن روحها و اندیشه‏ها و عاطفه‏ها و خواستها و اراده‏ها است، نه تن‏ها و اندامها؛ به تعبیری ترکیب جامعه ترکیب فرهنگى است. افراد انسان که هر کدام با سرمایه‏اى فطرى و سرمایه‏اى اکتسابى از طبیعت وارد زندگى اجتماعى مى‏شوند، از جهت روحی و روانی در یکدیگر ادغام مى‏شوند و هویت روحى جدیدى که از آن به روح جمعى تعبیر مى‏شود مى‏یابند. اما از جهتی نیز با مرکبات طبیعی متفاوت است. در ترکیب جامعه و فرد ترکیب، کثرت تبدیل به وحدت نمى‏شود و انسانُ الْکُلّ به عنوان یک واحد واقعى که کثرتها در او حل شده باشد وجود ندارد. انسان الکل همان مجموع افراد است و وجود اعتبارى و انتزاعى دارد. ایشان بر همین مبنا جامعه را به «مجموعه‏اى از افراد انسانى که با نظامات و سنن و آداب و قوانین خاص به یکدیگر پیوند خورده و زندگى دسته جمعى دارند» و نیز به «مجموعه‏اى از انسانها که در جبر یک سلسله نیازها و تحت نفوذ یک سلسله عقیده‏ها و ایده‏ها و آرمانها در یکدیگر ادغام شده و در یک زندگى مشترک غوطه‏ورند» تعریف می­کند. از دید وی زندگى انسان ماهیت اجتماعى دارد؛ از طرفى نیازها، بهره‏ها و برخورداریها، کارها و فعالیتها ماهیت اجتماعى دارد و جز با تقسیم کارها و تقسیم بهره‏ها و تقسیم رفع نیازمندیها در داخل یک سلسله سنن و نظامات میسر نیست و از طرف دیگر نوعى اندیشه‏ها، ایده‏ها، خلق و خویها بر عموم حکومت مى‏کند که به آنها وحدت و یگانگى مى‏بخشد. نیازهاى مشترک اجتماعى و روابط ویژه زندگى انسانى، انسانها را آنچنان به یکدیگر پیوند مى‏زند و زندگى را آنچنان وحدت مى‏بخشد که افراد را در حکم مسافرانى قرار مى‏دهد که در یک اتومبیل و یا یک هواپیما یا یک کشتى سوارند و به سوى مقصدى در حرکت‏اند و همه با هم به منزل مى‏رسند و یا همه با هم از رفتن مى‏مانند و همه با هم دچار خطر مى‏گردند و سرنوشت یگانه‏اى پیدا مى‏کنند.

فرض کنید گروهی انسان کنار هم باشند، بی­آنکه رابطه­ای با هم داشته باشند. کنار هم بودن اینها، با کنار هم بودن چند سنگ تفاوتی ندارد و بنابر این با صِرف کنار هم بودن چند نفر جامعه تشکیل نمی­شود؛ چنان که از کنار هم بودن چند سنگ یا درخت جامعه­ای از سنگ­ها یا درختان تشکیل نمی­شود. اما پس از آنکه افراد، به عنوان چند کس ـ دقت شود، به عنوان چند «کس»، نه چند «شیء» ـ با هم رابطه برقرار کردند، به گونه­ای که شبکه­ای از روابط بین این چند کس ایجاد شد، جامعه به وجود می­آید. در زندگی اجتماعی افراد به هم پیوند یافته­اند؛ برای هر فرد بر حسب نیاز نقشی تعریف می‌شود و ساختاری از روابط و امور دیگر اجتماع را قوام می‌بخشد. از آنجا که جامعه با پیوند بین چند نفر حاصل می­شود، روابط مکوِّن جامعه باید پیوندی باشند. شاید بتوان اموری چون قهر را رابطه محسوب کرد؛ اما این گونه روابط گسستی­اند و با آنها جامعه حاصل نمی­شود؛ هر چند روابط گسستی چون قهر در یک تعامل با روابط پیوندی مانند مذاکره برای رفع اختلاف، ممکن است نقش پیوندی نیز داشته باشد که به این اعتبار می­توان از عوامل مکون جامعه به شمار آورد. گاهی این روابط و نقش افراد در نظام حاصل از روابط به قدری اساسی‌اند که جدا شدن یک فرد از اجتماع یا تغییر یکی از روابط، می­تواند موجب نابودی فرد یا تلاشی اجتماع شود.