انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

وجود جامعه مستلزم وجود واقعی و نه اعتباری این روابط است. در وجود این روابط در سطح خُرد، سطح روابط میان­فردی، نمی­توان شک کرد. روابط میان فردی چون اختلاف و اتفاق میان دو نفر واقعاً و به وجود حقیقی موجودند. حتی می­توان گفت روابط میان فردی غیر اختیاری مانند پدری و فرزندی نیز واقعاً موجودند و این گونه نیست که تنها پدر و فرزند موجود باشند، بی­آنکه این رابطه به وجود واقعی موجود باشد. روابطی مانند پدری و فرزندی یا مفاهمه که از یک طرف تفهیم و از سوی دیگر فهم است، دو عنوان ماهوی ناهمسان و حتی متضاد از دو سو دارند. اما از جهت وجودی یک رابطه بیشتر نیستند. چنین روابطی، از این جهت، نظیر رابطه­ی وضع میان دو شیء است که دو عنوان متضاد ماهوی از دو سو دارد، مانند چپ و راست، اما از جهت وجود، تنها یک رابطه بین آنها وجود دارد. این رابطه یا عارض بر افراد است، چنان که وضع عَرَض دو سوی خود است؛ یا معلول افراد است. در هر دو صورت، رابطه­ی میان افراد و روابط میان آنها رابطه­ی حقیقه و رقیقه است. بنابر این، نمی­توان گفت که در اینجا سه موجود داریم، دو فرد و یک رابطه میان آنها. زیرا جمع حقیقیه و رقیقه موجب کثرت نیست. کثرت در جمع میان دو موجود هم رتبه حاصل می­شود؛ نه در جمع میان دو موجود در دو رتبه ­ی مختلف.

بنابر این، مفهوم جامعه، اولاً و بالذات، بر روابط میان افراد اطلاق می­شود و ثانیاً و بالعرض بر مجموعه­ی افراد. اما علی­رغم وجود واقعی روابط در سطح خرد، وجود واقعی جامعه در سطح کلان با مشکلی هستی­شناختی مواجه است. جامعه در سطح کلان حاصل ترکیب پیچیده­ای از روابط سطح خرد، به صورت یک شبکه­ی در هم تنیده است. اگر نتوان وحدتی واقعی در این شبکه­ی روابط افراد جامعه کشف کرد، باید وجود این شبکه اعتباری باشد و در نتیجه وجود جامعه نیز اعتباری می­گردد؛ حداکثر می­توان گفت جامعه ترکیب صناعی افراد است. شبکه­ی روابط به وحدت واقعی وجود واقعی دارد؛ نظیر یک مثلث، مربع یا هر چند ضلعی دیگر، که حاصل شبکه­ی حاصل از وضع دو به دو در میان سه، چهار یا چند نقطه است. این شکل واقعاً هست و سخن از محیط و مساحت آن سخن از واقعیت است. در شبکه­ی روابط جامعه­ی سه فردی نیز روابطی مانند داوری یا تبانی یا غیبت شبکه­ای واقعی­اند که به وجود واحد موجودند و هویت جدیدی یافته­اند. کثرت افراد جامعه این شبکه را پیچیده می­کند و موجب پیدایش هویت جدید برای این شبکه­ی روابط می­شود.

بنابر این، جامعه عبارت از شبکه­ی روابط پیچیده و درهم تنیده­ی پیوندی ناشی از عطف توجه میان گروهی از انسان­ها به یکدیگر و حاصل پاسخ ارادی و آگاهانه به یکی از مهم­ترین طبایع انسانی است. نقاط عطف روابط تشکیل دهنده­ی جامعه موقعیت­ها و نقش­هایند. ممکن است این نکته پذیرفتنی به نظر نیاید و تصور شود که افراد انسانی نقاط عطف روابط تشکیل دهنده­ی جامعه­اند؛ اما این چنین نیست. اگر جامعه شبکه­ی ارتباطی میان افراد قلمداد شود و نه مجموعه­ی افراد؛ در این صورت رتبه­ی وجودی افراد مقدم بر رتبه­ی وجودی جامعه خواهد بود و افراد نقاط عطف روابط اجتماعی نمی­توانند باشند. افراد در رتبه­ی مقدم بر جامعه قرار دارند و نسبت جامعه با افراد نسبت رقیقه با حقیقه است. در این صورت، اطلاق جامعه بر مجموعه­ی افراد مجاز عقلی خواهد بود، اگرچه حقیقت لغوی به شمار آید. اجزای این شبکه، روابط میان­فردی­اند. این روابط، در عین حالی که در صورت ترکیبی هویت دیگری دارند؛ وقتی به تنهایی لحاظ شوند، هویت خود را دارند. از این جهت، سنخ ترکیب جامعه، به ترکیب طبیعی شبیه خواهد بود. اما با توجه به تفاوت سنخ ماده­ی آن با مرکب طبیعی و نیز اثر اراده­ی انسانی در تکوین آن، شهید مطهری اصطلاح ترکیب فرهنگی را برای آن به کار می­گیرد که به حق اصطلاحی مناسب است.