مبادی فلسفی ارزش شناسی عمل سیاسی بر مبنای حکمت متعالیه 2
مفاهیم بنیادین اخلاقی در حکمت متعالیه
ارزشها با زوجمحمولهای «حسن و قبیح»، «خیر و شر»، «مصلحت و مفسده»، «حق و باطل» و «طیب و خبیث» و مانند اینها شناخته میشوند. در این میان زوج محمول حسن و قبیح در کلام، اخلاق و فلسفههای مضاف به حوزهی عمل بیشتر به کار میرود. زوج محمول مصلحت و مفسده نیز در علومی چون فقه، حقوق و سیاستگزاریها بیشتر مورد توجه بوده است. اگر چه یکی از مباحث بسیار مهم علم کلام، حسن و قبح است و متکلمان مسلمان توجه بسزایی به آن داشتهاند، فلاسفهی مسلمان به زوج محمول حسن و قبیح به عنوان یک مسئلهی فلسفی توجه نداشتهاند و علی الظاهر زوج محمول ارزشی آنان در حکمت عملی خیر و شر است[1]. در فلسفهی اخلاق و نیز علم کلام دو مسئلهی مهم راجع به حسن و قبح وجود دارد. مسئلهی اول این که: آیا حسن و قبح واقعیاند؟ به تعبیر متکلمان: حسن و قبح ذاتی است یا شرعی؟ مسئلهی دوم نیز به شناخت اخلاقی راجع است: آیا عقل در شناخت محاسن و قبایح فیالجمله استقلال دارد؟ به تعبیر متکلمان: حسن و قبح عقلی است یا شرعی[2]؟
شاید به نظر برسد با توجه به استعمال اغلبی زوج محمول ارزشی «خیر و شر» در میان حکیمان، بهتر است که همین زوج محمول به جای زوج محمول «حسن و قبح» به کار گرفته شود. به ویژه که در نظر بدوی تفاوت دو زوج محمول ارزشی «خیر و شر» و «حسن و قبح» تنها لفظی دیده میشود؛ اما دقت نظر نشان میدهد که تفاوت آنها معنوی بوده و تنها لفظی نیست. خیر مساوق با وجود یا کمال وجود بما هو وجود است[3]؛ اما حُسن ـ به معنایی که در اخلاق، فلسفهی اخلاق و علم کلام مد نظر است ـ کمال مرتبهی فعل فاعل مختار است. از این جهت، اطلاق خیر بر فاعل مقدم بر اطلاق آن بر مرتبهی فعل است؛ اما اطلاق حَسَن بر فاعل به اعتبار حُسن مرتبهی فعل او است. با این حال، گویا بتوان گفت که حُسن همان خیر در مرتبهی فعل فاعل مختار است و بر این اساس، نسبت خیر به حسن، شمول معنایی خواهد بود و در محدودهی موضوع این نوشتار زوجمفهوم حسن و قبح مد نظر خواهد بود.
[1]برای نمونه فارابی در السیاسة المدنیة زوج محمول ارزشی خیر و شر را برگزیده است (فارابی، ابونصر، السیاسة المدنیة، ص181، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، سروش، 1376، چاپ اول). حکمای متعالیه به حکمت عملی چندان نپرداختهاند؛ اما در تبیین ارزشها به زوج محمول خیر و شر بیشتر توجه داشتهاند؛ برای نمونه رک: الأسفار الأربعة، ج7، ص58 و 59.
[2]اصطلاح حسن و قبح شرعی به عنوان مقابل هر دو اصطلاح به کار میرود: حسن و قبح عقلی و حسن و قبح ذاتی. این دو اصطلاح حسن و قبح شرعی نباید با هم خلط شود.
[3]الأسفار الأربعة، ج2، ص113.
- ۰۴/۰۵/۲۴



