فرد بالذات حسن

مفاهیم وجودی مصداقی دارند که هم بدون حیثیت تقییدیه و بدون حیثیت تعلیلیه بر آن حمل می­شوند این مصداق فرد بالذات نامیده می­شود. اگر این کمال وجودی، کمال وجود من حیث هو وجود باشد، مانند وجوب وجود یا علم یا قدرت، فرد بالذات آن واجب الوجود است؛ زیرا واجب الوجود، بدون هیچ حیثیت تقییدیه و تعلیلیه واجد همه­ی این گونه کمالات است و محال است که ذات وی فاقد کمالی از این گونه کمالات باشد. اما اگر کمال مورد نظر از کمالات وجودی متعلق به موجود بما هو صادرٌ عن فاعل مختار باشد؛ به تعبیر دیگر، از کمالات مرتبه­ی لغیره فاعل مختار باشد، فرد بالذات این کمال، از اسمای فعلیه­ی واجب الوجود خواهد بود. بنابر این، باید مفهوم حُسن یک مصداق مطلق یا فرد بالذات داشته باشد که از اسمای حسنای واجب است. ملاصدرا در اینجا نکته­ای دارد:

خواست بنده در بهشت همان خواست حق تعالی است و این بدان جهت است که همه­ی اشیای صادر شده از واجب تعالی بر وجه اتم و نظام احسن و خیر اعلایند. پس هر کس دلش [بر راه حق] مستقیم شد و فطرت از امراض سلامت یافت و ذوقش از تلخی گناهان پاک گشت و از اعتدال بیرون نشد و پایش از راه حق نلغزید، به قضا[ی الهی] راضی می­شود و مقام رضا و عبودیت برایش حاصل می­گردد. آنگاه [بنده] جز آنچه خدا خواهد، نمی­خواهد و خدا [نیز در بهشت] جز خیر و کمال و نعمت و شادمانی را نمی­خواهد. [بنده] در نعمت و شادمانی­ای قرار می­گیرد که نهایتی ندارد و افزون بر آن وجود ندارد. چون رحمت خدا را می­بیند که بر هر چیزی گسترده شده؛ بلکه در هر چیزی وجه حق باقی را می­بیند و خیر محض و حسن مطلق را که مبدأ هر خیری و کمالی و منشأ هر حُسنی و جمالی است، می­بیند.[1]

منظور ملاصدرا از خیر محض و حسن مطلق که صاحب مقام رضا می­بیند، واجب الوجود نیست؛ زیرا ذات واجب برای معلول مشاهده­پذیر نیست[2]. آن که به مقام رضا رسیده، همان مقام رضا که مقام فعل واجب است، را می­بیند. پس می­توان چنین استظهار کرد که در دیدگاه صدرالمتألهین حسن مطلق رضای حق تعالی است و هر چه به حسن و خیر متصف شود، به واسطه­ی نحوه­ای انتساب به رضای حق است. این استظهار با مبانی حکمت متعالیه نیز سازگار است[3].

حق تعالی کامل از جمیع جهات است و فعل او نیز اکمل افعال خواهد بود[4] و حسن اظهر کمالات افعال اختیاری است. نیز رضای جمیل بالذات، بالذات حسن خواهد بود و حسن رضای او معلل و مقید به امری نیست، جز این که رضای جمیل بالذات است. در مقابل می­توان گفت که مبدأ قبح نیز سخط الهی است.

منشأ انتساب عمل انسانی به رضای حق (یا سخط او) به دو صورت ممکن است. این منشأ می­تواند یک نسبت واقعی بوده و عمل انسانی در مرتبه­ای از مراتب رضای حق (یا سخط او) قرار گرفته باشد که در این صورت حُسن (یا قبح) عمل انسانی واقعی است. هم چنین، این منشأ می­تواند یک نسبت اعتباری به واسطه­ی تناسبی در آثار رضای حق تعالی و عمل انسانی باشد که در این صورت حُسن یا قبح عمل انسانی شرعی است. نظریه­ی مشهور میان متکلمان شیعه، حسن و قبح ذاتی یا همان واقعی بودن حسن و قبح است و متکلمان اشعری حسن و قبح را شرعی می­دانند. نظریه­ی متکلمان شیعه از پشتوانه­ی استدلالی محکمی برخودار است. اما این نظریه اصل وجود حسن و قبح شرعی را انکار نمی­کند؛ بلکه بر آن است که حسن و قبح شرعی باید به حسن و قبح ذاتی منتهی شود.