عمل سیاسی

انسان از آن جهت که مختار است؛ منشأ پیدایش پدیده­ های فعل، حالات روانی و روابط (با خداوند، محیط زیستی و محیط اجتماعی)، باورها و ملکات نفسانی است. برخی از این موارد ممکن است بنفسه اختیاری نباشند، اما مبادی اختیاری دارند. به تعبیر فلسفی، این پدیده­ ها از انسان، از آن جهت که ذی­شعور و ذی­اراده است، صادر می­شوند. ظهور اراده در سه پدیده­ی فعل، حالات روانی و روابط آشکارتر است و از این جهت این سه پدیده را می­توان در عنوانی جامع گرد آورد. اصطلاح «عمل[1]» در این نوشتار برای این عنوان جامع انتخاب می­شود.هر عملی، با تعریف یاد شده، که هویت اجتماعی داشته و معطوف به مقولات اساسی سیاست باشد، عمل سیاسی است.

ضرورت جامعه­ ی سیاسی مساوق با ضرورت عمل سیاسی است؛ به تعبیر دیگر، ناچار بودن انسان برای زندگی در جامعه­ ی سیاسی، ملازم با این معنا است که انسان ناچار از عمل سیاسی است. یعنی انسان ناچار است کنش­هایی از سنخ افعال، حالات روانی و روابط با عطف توجه به عزت و قدرت داشته باشد. اما عمل سیاسی در ظرف جامعه محقق می­شود و از این جهت در نظام روابط پیوندی قرار می­گیرد و هویت اجتماعی می­یابد. قرار گرفتن عمل در این نظام ویژگی­های خاصی به آن می­دهد که لازم است به برخی از آنها اشاره شود؛ زیرا ارزش­سنجی اخلاقی و ابزاری عمل سیاسی بر آن ویژگی استوار است.

انسان در جامعه از طریق عمل اجتماعی خود را آشکار ساخته و به عنوان یک عضو مطرح می­سازد. انسان تا در پایگاهی اجتماعی قرار نگیرد، عضو جامعه نخواهد شد؛ زیراجامعه شبکه­ای از روابط انسانی است که سازه­های آن پایگاه­ها و نقش­هایند، نه انسانها. پایگاه موقعیت و جایگاهی اجتماعی است که افراد در جامعه به دست می­آورند و به واسطه­ی این موقعیت، از عناوین اجتماعی مناسب با آن برخوردار می­شوند. پایگاه هر فرد با مشاغل، سطح معلومات، پست رسمی، ثروت، خانواده و مانند آنها تعریف می­شود. یکی از مسایل مهم در اشغال یک پایگاه و ایفای نقش در آن، تناسب آن با شخصیت فردی است. در هر جامعه هر پایگاه را با نقش­هایش شناخته می­شود و پایگاه بدون نقش اجتماعی در هیچ جامعه­ ای به وجود نمی­آید. نقش اجتماعی نیز جز با مجموعه­ای از اعمال اجتماعی در جامعه تعریف نمی­شود. بنابر این، انسان برای آشکار ساختن خود در جامعه باید در پایگاهی اجتماعی قرار گیرد و این مستلزم آن است که به عنوان ایفای نقش در آن پایگاه، عمل اجتماعی انجام دهد. گاهی ممکن است عملی اجتماعی، مانند دزدی، در قالب انحرافات و کجروی­های اجتماعی هم باشد، نه در قالب نقش­ه ای پذیرفته شده­ ی اجتماعی در یک پایگاه اجتماعی. این نحوه اعمال نیز فرد را در جامعه به عنوان فردی در جامعه آشکار می­کنند.

عمل اجتماعی در شبکه ­ی ارتباطی با عمل اجتماعی دیگران هویت می­یابد؛ در عین حال، به عنوان سازه­ای از این شبکه خود را نشان می­دهد که می­توان آن را به نحو استقلالی لحاظ کرد و در برابر آن واکنش داشت. در افعال مرکب نظیر این هویت را می­توان دید. خم شدن در شبکه­ ی ارتباطی با چند فعل دیگر، به گونه­ای که از آنها هیئت کلی نماز حاصل شود، به عنوان رکوع هویت می­یابد. این خم شدن در خارج از این شبکه چنین هویتی ندارد؛ اما می­توان آن را مستقل لحاظ کرد و درباره­ی ارزش اخلاقی آن سخن گفت و حتی قانون برای آن وضع کرد. به جهت این امکان لحاظ استقلالی است که می­توان فرد را نسبت به عمل­اش مسئول دانست و از آن بازخواست کرد.

ضرورت اخلاق سیاسی و فقه سیاسی

انسان به فطرت خویش به دنبال حسن است و در پی عمل قبیح از آن جهت که قبیح است و با علم و اعتراف به قبح آن نمی­رود. هر کسی حین انجام هر عملی، آن را با توجیهی، اگر چه توجیهی نادرست، خوب می­پندارد و حداقل تسویل نفس می­کند[2]. ملاک حسن نیز، چنان که پیشتر آمد، از جهت ثبوت رضایت الهی است؛ همان گونه که حق تعالی در قرآن کریم نیز از انسان می­خواهد در پی رضایت الهی باشد: «وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظیمٍ (آل‏عمران : 174)» و این پیروی را معیار کمال و ارزش انسان می­داند:

یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (المائدة : 16)

خداوند با آن (نور و کتاب) هر کس را که رضوان او را پیروی کند، به راه­های سلامت هدایت کرده و به إذن خود از ظلمات به نور خارج می­سازد و به صراط مستقیم هدایت می­کند.

از جهت اثبات و در مقام کشف، حسن و قبح، اولاً و اجمالاً با عقل و ثانیاً و به تفصیل با وحی قابل کشف است. از آنجا که عمل سیاسی نیز قابل ارزش­گذاری اخلاقی است، از این جهت برای کشف حسن و قبح اعمال سیاسی مراجعه به وحی ضرورت دارد. کشف تفصیلی حسن و قبح ملازم با کشف مرتبه­ی حسن و قبح از جهت الزام­آوری و عدم آن است که فقه در پی آن است. بنابر این، قابلیت ارزش­سنجی اخلاقی اعمال سیاسی مساوق با ضرورت فقه سیاسی است. روشن است که این ضرورت فقه سیاسی فرع ضرورت اخلاق سیاسی است.

استدلال بر ضرورت اخلاق سیاسی و فقه سیاسی بر مبنای قابلیت ارزش­سنجی ابزاری عمل سیاسی نیز می­تواند ارایه شود؛ اما نه ارزش­سنجی ابزاری به معنای مرسوم؛ بلکه ابزار بودن آن برای رسیدن به هدف حکمت متعالیه که مظهر عالم ربوبی شدن است. حکمت سیاسی متعالیه در پی سامان­بخشی به حیات سیاسی است؛ آن گونه که حیات سیاسی مظهر عالم ربوبی شود. سامان­بخشی به حیات سیاسی با سامان­بخشی به عمل سیاسی ممکن است. هیچ کس بهتر از خود ربّ تعالی از عالم ربوبی آگاه نیست و نمی­تواند عمل سیاسی را سامان ربوبی دهد. دین نیز آن نحوه­ای از زندگی که رضای حق تعالی در آن است. در حکمت متعالیه این نحوه از زندگی با سلوک به سوی مظهریت عالم ربوبی و اسمای حسنا مساوق است که کمال انسان در آن است و انسان کامل آن مظهر است[3] و این همان اخلاق سیاسی است. اخلاق وقتی در مرتبه­ی الزامات شرعی عرضه می­شود، همان فقه است. فقیه در پی کشف نحوه­ی رفتار و عمل بایسته به استناد شرعی در این نحوه زندگی است و فقیه سیاسی نیز در پی کشف نحوه­ی رفتار و عمل سیاسی بایسته به استناد شرعی در این نحوه زندگی است. بنابر این فقه سیاسی برای سامان­دهی به اعمال سیاسی به سامان شرعی ضروری است.

ارزش­ سنجی انسان سیاسی

چنان که هر انسانی افعال انسانی را بالفطره با خوب و بد ارزش­سنجی می­کند؛ قابلیت ارزش­سنجی خود انسان نیز بالفطره بدیهی است. اساس بسیاری از مسایل علوم انسانی بر همین ارزش­سنجی مبتنی است و به ویژه مسئله­ ی مجازات و نیز سازمان روابط اجتماعی میان فردی بر ارزش­سنجی انسان­ها استوار است و بدون این ارزش­سنجی، اساس حیات اجتماعی بر هم می­خورد. ارزش­سنجی انسان در دو بعد انجام می­شود: ارزش­سنجی اخلاقی و ارزش­سنجی طبیعی. ارزش­سنجی طبیعی و اخلاقی امری ضروری است و هیچ جامعه­ای بدون آن بر پا باشد؛ اگر چه مورد سوء استفاده­ ی بسیاری قرار می­گیرد و گاهی نیز به عناوینی چون تبعیض طبقاتی یا نژادی و مانند آنها آماج حمله قرار می­گیرد؛ اما آشکار است که ارزش­سنجی طبیعی و اخلاقی با این عناوین ناسازگار است و قابل جمع نیست. ارزش­سنجی طبیعی انسان­ها به حسب قوا و استعدادهای آنها است و به اعتبارات مختلف انجام می­شود. این ارزش­ها معمولاً تکوینی­اند و البته برخی مانند داشتن علم و فن سیاست به کسب وابسته­ اند و همه ­ی آنها با تمرین و تربیت رشد می­کنند. اما ارزش اخلاقی انسان امری کسبی است و وابسته به اختیار است. در آثار حکمای متعالیه ارزش­سنجی اخلاقی انسان­ها با مفاهیمی چون سعید و شقی، اشرف و اخس، کامل و ناقص، حقیقی و بهیمی، مَلَکی و شیطانی، طاعی لله و عاصی لله و مانند اینها یافت می­شود.ملاصدرا در بیان شرایط رییس اول در مدینه­ی فاضله به هر دو گروه از ارزش­ها اشاره می­کند. البته او ارزش­های لازم در رییس اول را به کمالات اولی و کمالات ثانی تقسیم می­کند. وی کمالات اولیه را چنین برمی­شمارد:

و این انسان انسانی است که نفس­اش به کمال رسیده و عقل بالفعل گشته است و قوه­ی متخیله­اش بالطبع به غایت کمال رسیده و همین طور قوه­ ی حساسه و محرکه­اش در غایت کمال است، همه­ ی اینها به گونه­ای از فعلیت است، نه با انفعال محض... این انسان همان انسانی است که عقل فعال در وی حلول کرده است. اگر این وضع برای جزء نظری از قوه­ ی ناطقه­ اش حاصل شود، این انسان حکیم و فیلسوف خوانده می­شود و اگر برای هر دو جزء قوه­ ی ناطقه ­اش، دو جزء نظری و عملی، و در قوه­ ی متخیله ­اش حاصل شود، این همان انسانی است که به او وحی می­شود... این انسان در اکمل مراتب انسانیت و در اعلا درجات سعادت است و نفس او با عقل فعال متحد است.[4]

این ارزش­سنجی مبتنی بر فطرت­مندی انسان و ثابت نبودن رتبه­ ی وجودی انسان در مراتب هستی است. فطرت هستی ویژه­ ی انسانی است و تا در انسانی شکوفا نشود، آن انسان از مرتبه­ ی بهیمیت به سوی انسانیت بالا نخواهد آمد. از طرف دیگر، انسان، بر خلاف دیگر ممکنات، در مراتب وجود مقام و جایگاه معین ندارد و از پایین­ترین مقامات تا بالاترین مقامات می­تواند سیر نماید:

انسان تا در حیات دنیایی است، مقام خاصی در وجود ندارد که نتواند از آن بگذرد... و چون مقام معینی ندارد، پس در همه­ ی مقامات می­تواند سیر کند و چون صورت معین ندارد، به هر صورتی صورت ­پذیر و به هر زینتی زینت­ پذیر است.[5]

و بر همین اساس ارزش او تعیین می­شود. آشکار است که این ارزش­سنجی، اخلاقی است. هم چنین، صدر المتألهین در کمالات ثانوی رییس اول این ویژگی­ها را برمی­شمارد: سلامت و تمامیت اعضای بدن در حد لازم برای ریاست، تیزفهمی در فهم سخن دیگران، حافظه­ی قوی، خوش­بیانی، دانش دوستی و حکمت­ ورزی، آزمند دربند شهوت نبودن و بالطبع از امور بازی­گونه دوری کردن، بزرگی و کرامت نفس، کوچک دیدن مال دنیا، عدل دوستی و ظلم ستیزی بالطبع، پیروی از امور نیک زیبای عادلانه، قاطع در تصمیم با جلوداری و بدون ترس بودن و ضعف نفس[6]. ارزش­سنجی طبیعی انسان سیاسی مبتنی بر عقلانیت ابزاری و بناءات عقلایی است و در همه­ی جوامع به صور مختلف رواج دارد؛ چنان که ملاصدرا در کمالات ثانوی به مواردی از این دست اشاره کرده است. برخی از این کمالات ثانوی نیز ارزش­های اخلاقی­ اند. این ویژگی­ها نشان می­دهد که ارزش­سنجی طبیعی و اخلاقی انسان­ها در حکمت سیاسی مسئله­ای بسیار مهم است. البته این ارزش­سنجی تنها منحصر به شناخت ویژگی­های رییس اول نمی­شود؛ بلکه معیارهایی برای ارزش­سنجی هر انسان سیاسی است.

نکته­ ی دیگر جدا کردن مقام ثبوت و اثبات در این مسأله است. کمالات اول و ثانی ملاصدرا اشاره به ارزش­های انسان سیاسی در مقام ثبوت بود. در مقام اثبات این ارزش­ها با نشانه ­شناسی، به نحو برهان إنّی شناخته می­شوند.