مفهوم «الگوی مصرف»
اصلاح الگوی مصرف در سال‌های اخیر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. به این جهت مناسب است تحلیلی از مفهوم آن برای پژوهشگران عرضه شود.
واژه‌ی الگو که کاربردی در علوم اجتماعی و تربیتی دارد ، معادل واژه‌ی «اسوه» فرهنگ قرآنی است.1 ارائه‌ی الگو برای رفتار امر جدیدی نیست و در طول تاریخ حیات بشری وجود داشته است؛ چنان که قرآن کریم نیز الگوی زندگی معرفی می‌کند:
لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة (الأحزاب : 22)
به تحقیق در رسول خدا (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ اله وَ سَلَّمَ) برای شما الگویی نیکو است.
و باز می‌فرماید:
قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَه (الممتحنه : 4)
به تحقیق در ابراهیم و کسانی که با اویند، برای شما الگویی نیکو است.
این مفهوم هم درباره‌ی فرد نمونه در عمل و سلوک (الگوی عینی) و هم درباره‌ی طرحها و روشهای عمل و سلوک (الگوی ذهنی) به کار می‌رود که به عنوان الگوهای رفتاری خاصی، درصدد تثبیت آن در جامعه هستیم . در منطوق این آیات اسوه به الگوی عینی برای نحوه‌ی زندگی اطلاق شده است. اگرچه پیچیدگی‌های حیات بشر امروزی مستلزم توجه جدی‌تر به مسئله‌ی الگو و ارائه‌ی الگوهای نظری در حوزه‌های مختلف حیات بشری است؛ اما باید توجه داشت که در نظام حیات دینی الگوهای نظری همان تجرید شده‌ی الگوهای عینی‌اند؛ اما برای تداوم الگو بودن از برخی خصوصیات آن‌ها، که ناشی از حضور آن‌ها در زمان و مکان خاص است، الغای خصوصیت شده است تا قابل تعمیم باشند.
الگوی نظری به عنوان راهنمای عمل در رفتارهای اجتماعی به کار می‌آید و مبنای سیاست‌های کلان اجرایی قرار می‌گیرد. در هر فرهنگی، الگوهای نانوشته‌ای نیز در جریان جامعه‌پذیری به افراد القاء می‌شود و اعمال افراد به هنگام عمل با این الگوها تطابق می‌یابد. اما وقتی از الگوی مصرف و لزوم تجدید نظر در آن سخن می‌رود؛ روشن است مراد این الگوی نانوشته نیست که رویکرد افراد به آن غالباً چندان آگاهانه نیست. بلکه مراد ارائه‌ی الگوی جدیدی است که آگاهانه ارائه و آگاهانه پذیرفته شود و پذیرش آن به عنوان راهنمای عمل از توجیه کافی برخوردار باشد.
الگوی مصرف حالت تجریدی رفتار مصرفی افراد نوعی خارجی2 است که از یک سو، راهنمای حرکت جامعه در مسیر تخصیص بخش وسیعی از منابع کمیاب و از سوی دیگر عامل تنظیم و تأمین نیازهای واقعی جامعه است.3 تجریدی بودن الگو از خصوصیات فردی، زمانی و مکانی لازمه‌ی قابلیت تعمیم آن است.
الگوی مصرف، کالاها و خدمات مورد نیاز را همراه با نحوه‌ی دستیابی و میزان هزینه مناسب و شیوه‌ی مصرف آن‌ها را در وضع مطلوب با توجه به ارزش هر کالا یا خدمت برای افراد، خانوارها، سازمان‌ها و دولت نشان می‌دهد. این الگو چگونگی و میزان سهمی را نشان می‌دهد که هر مصرف کننده (فرد، خانوار، سازمان‌هاو دولت) برای هر کدام از کالا و خدمات در بودجه خود اختصاص می‌دهد و در ازای آن از ارزش کالا بهره‌مند می‌شود. البته ارزش هر کالا یا خدمت برای مصرف کننده‌های مختلف متفاوت است و با توجه به این تفاوت ارزش، مصرف کننده‌ای ممکن است بیش از دیگران متحمل مخارج شود یا سهم بیشتری از درآمد خود را به این امر اختصاص دهد.4 در این الگو انگیزه‌ی مصرف ناشی از نیاز واقعی و ارزش کالا یا خدمت است و رفتارهای مصرفی در جهت کمال مصرف کننده جهت‌مند است.
|
فرایند مصرف عقلانی تعیین کالا و خدمت مورد نیاز تعیین ارزش کالا و خدمت => تبیین نحوه دستیابی به کالا یا خدمت مورد نیاز => تعیین هزینه مناسب => شیوه به کارگیری کالا یا خدمت |
1ممکن است برخی الگو را معادل مدل بگیرند؛ در این صورت الگو، صورت تجریدی و ساده شده‌ی یک واقعیت و پدیده‌ی عینی است که میتواند آن واقعیت را تجزیه و تحلیل کرده و و همچنین مقوم نظریاتی برای پیشبینی وضع آینده شود.
2مراد از افراد نوعی خارجی، اغلب افراد موجود در جامعه است که زندگی عادی دارند.
3الگوی مصرف، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
4در این بیان عقلانیت رفتار پیش‌فرض تصمیم مصرف کننده است. هم چنین، دقت شود که این عبارت توصیف وضع موجود نیست؛ توصیف الگوی مطلوب است.
