انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

هدف​مندی جهان در جهان​شناسی دینی یک اصل مهم است؛ به حدی که در تحلیل ناهمسانی​های جهان​شناسی دینی و جهان​شناسی سکولار همگان آن را یکی از فارق​های اساسی به شمار می​آورند. در حکمت متعالیه مسئله​ی هدفمندی جهان قاعده​ای پذیرفته شده است و از فروع مسئله​ی علت غایی به شمار می​آید¹.

مفهوم علت غایی به دو معنا به کار می​رود: «ما لأجله الوجود» و «ما إلی أجله الوجود»؛ به عبارت دیگر «ما لأجله الفعل» و «ما ینته​ی إلیه الفعل»². «ما لأجله الوجود» که معنای اصلی علت غایی و در واقع علت فاعلیت فاعل است³؛ در اینجا موضوع بحث نیست. اما «ما إلی أجله الوجود» نهایت فعل بوده و از فروع «ما لأجله الوجود» است⁴. «ما لأجله الوجود» حقیقتاً علت است؛ در حالی که «ما الی أجله الوجود» در حقیقت معلول نهایی و خود غایت است و از این جهت به آن به مجاز علت غایی گفته می​شود که تصور آن و اراده​ی آن توسط فاعل همان «ما لأجله الوجود» است. وقتی از هدفمندی جهان سخن می​گوییم، معنای «ما إلی أجله الوجود» مد نظر بوده و منظور وضع نهایی جهان است⁵.

حکمای متعالیه به چند طریق بر هدفمندی جهان استدلال کرده​اند⁶:

1. مطالعه​ی عالم نشان​دهنده​ی نظم و هدفی برای عالم است⁷.

2. تبیین علت غایی و پاسخ به شبهات منکرین.

3. با استناد به آیاتی از قرآن کریم⁸، مانند:

یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ... (الحج : 5)

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ (المؤمنون : 115)

هُوَ الَّذی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (المؤمنون : 79) و (الملک : 24).

هدف​مندی جهان تابع چند قاعده است:

1. هدفمندی در جهان هم کلی است و هم جزیی. به عبارت دیگر، هم کل جهان، به مثابه یک امر واحد هدفمند است و هم اجزای جهان هدفمند است⁹.

2. وصول به هدف باید امکان​پذیر باشد¹⁰. در واقع غایت از جهتی عارض بر مغیی است¹¹ و بنابر این، وصول مغیی به غایت، به معنای اتحاد غایت و مغیی است.

3. هر لازم متأخر بر ذات شیء، غایت آن نیست¹². این لوازم که حتی اگر مطلوب نباشند، چاره​ای از آنها نیست، سه گونه​اند¹³:

1. امور معده برای حصول غایت که مقدم بر غایت​اند.

2. لازم ملزوم غایت که همراه غایت​اند.

3. امور مترتب بر وجود غایت که متأخر از غایت​اند؛ چه لازم وجود غایت باشند و چه لازم آن نباشند.

4. غایت باید امری برتر از مغیی (هدفمند) باشد¹⁴.

5. پاسخ به غایت در برابر پرسش چرایی پاسخ نهایی است¹⁵.

6. غایت نهایی انسان و جهان امری برتر از اکوان خلقی طبیعی است؛ زیرا در غیر این صورت نیاز به غایتی از مرتبه​ی بالاتر داشت¹⁶. بنابر این، تا مغیی به غایت خویش نرسیده، حرکت ذاتی آن است و پس از وصول به غایت، از حرکت خواهد ایستاد¹⁷.

7. غایت مترتب بر فعل مستند به غایت فاعل است¹⁸. به عبارت دیگر، «ما ینته​ی إلیه الفعل» باید مستند به «ما لأجله الفعل» باشد و این استناد ملازم به هم​سنخی این دو است.

8. حرکت به سوی غایت، از آن جهت که موجب استکمال مغیی است، خیر است¹⁹؛ به اصطلاح امروزین،خیر همان هدف میانی است.