انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

1. فعل فاعل بالقصد مسبوق به اراده​ای است که به غرضی زاید بر ذات فاعل و زاید بر ذات فعل تعلق گرفته است¹.

2. فاعل بالقصد پیش از اراده​ی غرض، به آن علم دارد³ و این علم مفارق از ذات است⁴.

1. اراده کمالی وجودی متعلق به نسبت بین فاعل علمی⁵ و فعل​اش است و از سنخ ماهیت نیست.

2. اراده صدور فعل را از فاعل به قطعیت می​رساند.

3. اراده تنها به مقدور؛ یعنی آنچه در سیطره​ی قدرت فاعل است، تعلق می​گیرد.

3. فاعلیت فاعل بالقصد با اختیار بوده و خواسته​اش منشأ فعلش است. مفهوم فاعلیت اختیاری در چهار معنا به کار می​رود⁸:

   1. اختیار در معنای اول وصف فاعلی است که آنچه می​خواهد می​کند و آنچه نمی​خواهد نمی​کند؛ بدون اینکه مقهور فاعل دیگرى واقع شود⁹؛ و به تعبیر ملاصدرا، نسبت اصل قدرت و نیروی او، بدون انضمام انگیزه​ها و برگرداننده​ها، به انجام دادن و ترک کردن در یک درجه باشد¹⁰. به عبارت دقیق​تر، اختیار عبارت است از مالکیت و سیطره​ی حقیقی قادر ذی​شعور از آن جهت که قادر ذی​شعور است، بر صدور فعل یا عمل از خود؛ یعنی اگر صدور فعل یا عملی از فاعل قادر علمی، بالفعل در تصرف او از جهت علمی و قادر بودنش باشند، او در آن فعل یا عمل مختار است. این کاربرد در برابر جبر محض (جبر فلسفی) است.

   2. اختیار در معنای دوم به فاعلی اطلاق می​شود که داراى دو نوع گرایش متضاد باشد و یکى را بر دیگرى ترجیح دهد. این معنا مساوى با انتخاب و گزینش بوده و ملاک تکلیف و پاداش و کیفر به شمار مى‏رود و ملازم با عقل است¹¹.

3. اختیار حال فاعلی است که بر اساس گرایش درونى فعلش را انتخاب کند و زیر هیچگونه فشارى براى انجام دادن آن از سوی شخص دیگری نباشد. این کاربرد در مقابل فعل اکراهى است که در اثر فشار و تهدید دیگرى انجام مى‏گیرد. از این اختیار به رضایت تعبیر می​شود. از این اختیار به آزادی تعبیر می​شود.

4. اختیار حال فاعلی است که در اثر محدودیت امکانات بیرونی و در تنگنا واقع شدن ناچار به انتخاب فعل معینی نباشد و زمینه​ی بیرونی انتخابش گستردگی لازم و کافی را داشته باشد. این معنا در مقابل کار اضطرارى است که در اثر چنین محدودیتى انجام مى‏گیرد. در این معنا اختیار مساوق با دارایی و مکنت است.

1. اختیار به اختیاری زاید بر ذات خود اختیاری نیست و اختیاری بودن ذاتی آن است (مانند وجود که بنابر اصالت وجود به وجودی زاید بر ذات خود موجود نیست). به تعبیر اصطلاحی، اختیار به حیثیت اطلاقی اختیاری است، نه به حیثیت تقییدی.

2. انسان مختار آفریده شده است و هر فعلی که انجام می​دهد، ناچار اختیاری خواهد بود؛ یعنی اختیار کلی اختیاری نبوده و جبری است؛ اما اختیار​های جزیی اختیاری​اند.

3. اختیارهای جزیی اختیاری نیستند و ناچار به اختیاری خارج از ذات باید مستند شوند و در نهایت به اختیار ازلی منته​ی گردند.

1. نسبت قدرت فاعل بالقصد به خودی خود نسبت به طرفین مساوی است؛ مگربا ملاحظه​ی عواملی چون انگیزه، ظرف فعل، ابزار، زمان، همکار و زوال مانع.¹⁵

2. اگرچه غایت با نظر بدوی ممکن است به فاعل، ماده یا امری دیگر برگردد؛ فاعل از اغراضش کمال خود را می​خواهد، اگرچه در تشخیص آن به خطا رود¹⁶.

3. فعل او با انگیزه (عقلایی یا غیر عقلایی) همراه است و این انگیزه، خود، انگیخته​ی عوامل خارجی است¹⁷. (اگرچه برخی گفته​اند که انگیزه اختیاری نیست؛ اما باید توجه داشت که انگیزه به اختیاری زاید بر ذات اختیار آن انگیزه اختیاری نیست؛ نه این که جبری باشد).

4. کمال​خواهی و انگیزش از عوامل خارجی به جهت نیاز ذاتی خود فاعل بالقصد است.

1الحاشیة علی الإلهیات، ص 244.

2مفهوم علت غایی به دو معنا به کار می​رود: «ما لأجله الوجود» و «ما إلی أجله الوجود»؛ به عبارت دیگر «ما لأجله الفعل» و «ما ینتهی إلیه الفعل» (أسرار الآیات، ص100). «ما لأجله الوجود» معنای اصلی علت غایی و در واقع علت فاعلیت فاعل است (الأسفار الأربعة، ج‏2، ص268). اما «ما إلی أجله الوجود» نهایت فعل بوده و از فروع «ما لأجله الوجود» است. غایت به این معنا برای مجردات تعریف نمی​شود. «ما لأجله الوجود» حقیقتاً علت است؛ در حالی که «ما الی أجله الوجود» در حقیقت معلول نهایی و خود غایت است و از این جهت به آن به مجاز علت غایی گفته می​شود که تصور آن و اراده​ی آن توسط فاعل همان «ما لأجله الوجود» است.

3المبدأ و المعاد، ص134 و الأسفار الأربعة؛ ج‏2، ص223.

4الأسفار الأربعة؛ ج3؛ ص‏23.

5منظور از فاعل علمی فاعلی است که علم به فعل​اش دارد و این علم در صدور فعل از فاعل نقش دارد. رک: نهایة الحکمة، ص222.

6اراده از اموری است که در تعریف آن اختلاف زیادی وجود دارد و حکمای متعالیه نیز بر تعریف واحدی از اراده هم​داستان نیستند. بر این اساس، و با توجه به بنای اختصار در این بخش نگارنده تنها نظر خود را با مقدمه​ای کوتاه عرضه کرده است.

7مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، ج2، ص91ـ90، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1366.

8برگرفته از: آموزش فلسفه، ج2، ص91ـ90 (با تصرف در معنا).

9بدایة الحکمة، ص‏167.

10الأسفار الأربعة؛ ج‏2، ص223.

11به نظر می­رسد علامه طباطبایی همین معنا را در فاعل بالقصد لحاظ می​کند. رک: نهایة الحکمة، ص224.

12آموزش فلسفه، ج2، ص91.

13الأسفار الأربعة؛ ج‏2، ص224.

14رک: صدر المتألهین شیرازی، صدر الدین محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة، ص83 (متن) و ص516 (تعلیقات از ملا هادی سبزواری)، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1360؛ و نیز: شرح منظومه حکمت، ص174؛ و نیز الأسفار الأربعة؛ ج6،ص390.

15لأسفار الأربعة؛ ج3،ص11؛ و المظاهر الإلهیة، ص100.

16نهایة الحکمة؛ ص183 و الأسفار الأربعة؛ ج‏2؛ ص225 و ص270 و 279.

17الأسفار الأربعة؛ ج‏2؛ ص225 و ج‏3؛ ص‏11 و نهایة الحکمة؛ ص175 و173.

18الأسفار الأربعة؛ ج3،ص11؛ و المظاهر الإلهیة، ص100.

19نهایة الحکمة؛ ص183 و الأسفار الأربعة؛ ج‏2؛ ص225 و ص270 و 279.

20الأسفار الأربعة؛ ج‏2؛ ص225 و ج‏3؛ ص‏11 و نهایة الحکمة؛ ص175 و173.