انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

📚اهمیت خطای اجتهادی

☀️انسان به‌طور ذاتی در جستجوی حقیقت و معنا است، اما این حقیقت همیشه در افق فهم او قرار دارد و او به همه‌ی لایه‌های حقیقت و همه‌ی وجوه حقیقت دست نمی‌یابد. انسان علی الأصول و علی الإجمال می‌تواند به حقیقت دست یابد، اما همین دو قید «علی الأصول» و «علی الإجمال» نشان می‌دهند که خطا بخشی طبیعی از این جستجو است، چرا که حقیقت در فرایند آشکار شدن، به شکلی تدریجی تنها وجوهی از خود را به انسان نشان می‌دهد. خطا تنها نشانه‌ای از محدودیت فهم انسانی نیست، بلکه شرط امکان فهم و کشف حقیقت است. انسان از خلال تجربه‌ی خطا، به افق‌های جدیدی دست می‌یابد. چون برای انسان امکان التفات به حقیقت وجود دارد، او با التفاتی عمیق‌تر از پیش، بهره‌گرفته از تجربه‌ی خطا، می‌تواند تلاشی بهتر برای تقرب به حقیقت بیابد. خطا می‌تواند انسان را با محدودیت‌های خود و نیاز به بازاندیشی و بازنگری در مواجهه با حقیقت روبه‌رو کند. این تجربه، انسان را به درک عمیق‌تر از وجود و معنای آن سوق می‌دهد.
☀️حقیقت شرعی، با دو قید «علی الأصول» و «علی الإجمال» در دسترس فقیه قرار دارد و همین امر، انگیزه‌ای برای تلاش مداوم و پویا در مسیر اجتهاد است. خطای فقیه بخشی از تعامل او با حقیقت است، و این تعامل است که معنا و ارزش اجتهاد را شکل می‌دهد.
☀️اجتهاد یک فرایند وجودی است که در آن فقیه با متن (قرآن و سنت) به‌ عنوان ظهور شریعت مواجه می‌شود. اما این مواجهه به دلیل محدودیت‌های زبانی، تاریخی و ... همیشه ناقص و مستلزم تلاش بیشتر است. در این فرآیند، خطای اجتهادی به تجربه‌ای جمعی و جاری تبدیل می شود که دیگر مجتهدان را به بازاندیشی در اصول و قواعد ترغیب می نماید. این تجربه جمعی، به معنای وجودی، بخشی از رشد و تکامل جامعه دینی است.
خطای اجتهادی نشان‌دهنده‌ی این است که حقیقت شریعت در افق فهم انسانی قرار دارد. خطای فقیه می‌تواند او را به سمت بازاندیشی در روش‌ها و پیش‌فرض‌های خود سوق دهد و در نتیجه، فهم عمیق‌تری از حقیقت شرعی برای او فراهم کند. این خطا ممکن است به کشف افق‌های جدید در شریعت کمک کند، زیرا هر خطا یک تجربه‌ی وجودی است که فهم را دگرگون می‌کند. خطای اجتهادی یک فقیه می‌تواند فقیه دیگر را به درک عمیق‌تری از محدودیت‌های خود و فرآیند اجتهاد به‌عنوان یک فرایند پویا و متحول سوق دهد.
خطای اجتهادی می‌تواند افق‌های جدیدی برای جامعه فقهی باز کند:
◦ بررسی مجدد نصوص✅
◦ تعامل با نظرات متفاوت✅
◦ بازتعریف مسائل مستحدثه✅
خطای اجتهادی نه‌تنها نقص جریان اجتهاد نیست، بلکه بخشی اساسی از فرایند کشف حقیقت و تکامل فقاهت است.
☀️هم چنین، خطا می‌تواند عامل مهمی در ایجاد تواضع معرفتی باشد. فقیهی که به خطای خود پی می‌برد، نه تنها در برابر حقیقت، بلکه در برابر جامعه و تاریخ فروتن‌تر می‌شود. خطا فقیه را به بازاندیشی، تواضع معرفتی و جستجوی مجدد در مواجهه با حقیقت سوق می‌دهد.

👌دقت شود که وقتی می‌توان از خطا سخن گفت که واقع‌گرایی پذیرفته شده باشد. بنابر این، وقتی از کارکرد مثبت «خطا» سخن گفته می‌شود، کارکرد آن در مسیر کشف حقیقت، اراده شده است، نه دفاع از نسبی‌انگاری یا شکاکیت که امری ناصواب است.