انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

آیا خالقیت شر موجب مسئولیت اخلاقی است؟

در ظاهر، اگر کسی خالق شر باشد، یعنی منشأ پدید آمدن آن، شاید به نظر برسد باید مسئولیت اخلاقی آن را نیز بپذیرد. اما این نتیجه‌گیری تنها در صورتی موجه است که مفاهیم خالقیت و اخلاق در یک سطح معناشناختی تعریف شوند. اما در تحلیل نشانه‌شناختی و الهیاتی، این دو سطح از هم متمایزند:
الف. در مرتبه‌ی انسانی؛ انسان فاعل شر است، و چون کنش او آگاهانه، ارادی، و درون روایت اخلاقی است، پس مسئولیت اخلاقی دارد. اگر انسان ظلم کند، در روایت کنشگری، فاعلِ مباشر شر است، پس مورد خطاب اخلاقی قرار می‌گیرد.
ب. در مرتبه‌ی خدایی؛ خدا خالق هستی، از جمله شر است، اما فاعل شر اخلاقی نیست. به این جهت، در قرآن، شرور از لحاظ تکوینی به خدا منتهی می‌شوند، ولی از لحاظ اخلاقی، به فاعل انسانی نسبت داده می‌شوند:
«وَ اللهُ خَلَقَکُم وَ ما تَعمَلون» (صافات، ۹۶)
«ما أَصابَکَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ» (نساء، ۷۹)
خالقیت، به خودی خود مسئولیت اخلاقی نمی‌آورد، زیرا مقام خالقیت مقام معنابخش است. مگر اینکه آن خالق، با تنزل مجازی از مقام خالقیت، فاعل آگاهِ درونِ نظام ارزشی و کنشگرانه نیز باشد. خالق یک داستان مسئول اخلاقی اعمال ضد قهرمان نیست و حتی در قبال حوادث طبیعی ناگوار در داستانش مسئولیت اخلاقی ندارد، مگر اینکه خودش در داستان دارای نقش باشد. البته خالق داستان، خالق مطلق نیست و نسبت به اصل تألیف داستان فاعل است، زیرا در درون یک نظام معنایی آن را می‌نویسد.
اما مقام فاعلیت مقام معنا‌جو، معنا‌فهم، و معنا‌ساز مشروط است. به این جهت است که در نظام توحیدی، خداوند خالق نظام علی و نظام امکان است، اما چون کنش اخلاقی با آگاهی، اراده و ترجیح میان خوب و بد تعریف می‌شود، مسئولیت بر عهده‌ی انسان فاعل است، نه خدای خالق.

در سطح خالقیت (ماقبل روایت)، آیا شر معنا دارد؟
این پرسش حتی از سطح پاسخ قبل هم فراتر می‌رود. در سطح خالقیت، «شر» هنوز معنا ندارد، زیرا «شر» یک مفهوم روایی و ارزشی است؛ یعنی چیزی فقط وقتی «شر» معنا می‌دهد که درون یک روایت معناشناختی، با فاعل، غایت، کنش و پیامد درگیر باشد. در سطح خالقیت، ما با شرایط امکان هستی و معنا سروکار داریم، نه با ارزش‌گذاری کنش‌ها. آنجا هنوز دوگانه‌ی خیر/شر در شکل اخلاقی‌اش ظهور نکرده است. همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، خالقیت نقش فرادلالی دارد. در آن سطح، فقط تمایز هستی/عدم معنا دارد، نه خوب/بد. به تعبیر دیگر، شر، دال اخلاقی وابسته به موقعیت روایی، فاعل انسانی، و نظام ارزش‌گذاری است؛ خالقیت، سطح پیشانشانه‌ای و پیشاخطابی معنا است که هنوز ارزشی نشده است.
✨@haqnegar