انسان، عقل و دین Human , intellect and Religion

«منشأ همه­ ی قدرت­ها در انسان در هر ذرّه­ای از ذرّات وجود، اراده­ی الهی است»¹؛ این حقیقت، یعنی توحید افعالی، مهم­ترین حقیقتی است که هر حکیمی باید آن را ببیند. بر این اساس، آیةالله خامنه­ای رهبران حکیم را رهبرانی وصف می‌کند که از خود عبور کرده و برای خود تلاش نمی‌کنند؛ بلکه خدا را می‌بینند، از او الهام می‌گیرند و به تمام معنا برای خدا مجاهدت می‌کنند و از شرک پرهیز می‌کنند.² رهبر حکیم باید حقیقت «وَ ما رَمَیْتَ‏ إِذْ رَمَیْتَ‏ وَ لکِنَ‏ اللَّهَ‏ رَمى‏» در هر پیروزی ببیند.³

توحید افعالی باید در هویت و زندگی فرد جلوه­ ی اساسی داشته باشد. بنابر این:

آن کسی که این ولایت را از طرف خداوند عهده­دار می­شود، باید نمونه­ ی ضعیف و پرتو و سایه­ای از آن ولایت الهی را تحقق ببخشد و نشان بدهد، یا بگوییم در او باشد. خصوصیات ولایت الهی، قدرت و حکمت و عدالت و رحمت و امثال این‌ها است. آن شخص یا آن دستگاهی که اداره­ی امور مردم را به عهده می­گیرد، باید مظهر قدرت و عدالت و رحمت و حکمت الهی باشد. این خصوصیت، فارق بین جامعه­ ی اسلامی و همه­ ی جوامع دیگری است که به شکل­های دیگر اداره می­شوند.⁴

این حکمت این راز اقتدار مردان خدا در جامعه، ماندگاری آن‌ها در تاریخ و فرهنگ­ها و نفوذ آن‌ها در دل­ها است.⁵ وی تصریح دارد که استحکام و اقتدار با دینداری و ایمان و معنویت تلازم دارد.⁶ در واقع، آیةالله خامنه­ای معیار توفیق را پیروزی حقیقی و ماندگار⁷ و نفوذ در دل­ها دانسته و بر آن است که اگر سخنی صادقانه و برای خدا باشد، خداوند تأثیر در دل­های مستعد را به او می­دهد.⁸ او بر آن است که هر ملتی رهبری داشته باشد که به دنیا و مطامع دنیا دل نسپرده باشد، در دشوارترین میدان­ها خواهد توانست بر بزرگ­ترین و لجوج­ترین و عنودترین دشمن­ها پیروز شود.⁹ وی با تأکید می‌گوید: «من عقیده­ی قاطع دارم که اگر این بزرگوار (امام خمینی «ره») همه­ی آن خصوصیات مثبت چون: علم و قاطعیت و هوش و شجاعت و اراده را دارا بود، ولی اخلاص و ارتباط با خدا و تنزه از شرک، به معنای تجنب از اهوای خود و دیگران، را نمی­داشت، به این توفیقات دست نمی­یافت»¹⁰.

آیةالله خامنه­ای تحلیل این مدعا را در دو مرتبه بیان می‌دارد. مرتبه اول مرتبه­ی توحید افعالی است که بر اساس آن هر توفیقی از سوی خدا است:

حرف آخرى که مى‏خواهم عرض کنم این است که غیر از ارتباطات رسمى و معمولى در نظام اسلامى، شما بدون اتّکا و توکّل به خدا و ارتباط ویژه با او، توفیق‏ لازم را به دست نخواهید آورد. توفیق از سوى‏ خدا است‏؛ جبر نیست. توفیق، یعنى جور کردن و جور آوردن و موافق طبع و موافق خواست آوردن کار. این، معناى توفیق است؛ نه این که وقتى مى‏گوییم خدا توفیق داد، یعنى پشت گردن آدم را گرفت که این کار را انجام دهد. بازهم اراده‏ى خودِ شماست که کار را انجام مى‏دهد؛ اما توفیق از طرف پروردگار است. اگر این توفیق و جور آمدن کار و فرصت لازم کار را مى‏خواهید، باید با خدا رابطه‏ى مستقیم برقرار کنید؛ رابطه‏ى تضرّع، رابطه‏ى خواست، رابطه‏ى ویژه. این رابطه با خدا را همه باید داشته باشند؛ اما شما که مسئول هستید و یکى از مدیریّت­هاى بالا در دست شماست شما که مى‏گویم، یعنى ما مسئولان، که من خودم از شما به این کار اولى هستم جزو شایسته‏ترین افرادى هستید که باید این رابطه‏ى ویژه را با خدا داشته باشید.¹¹

و بر این اساس، در ادامه­ی همین سخنان وی مسئولان کشوری را توصیه به نوافل و حضور قلب در نماز و خواندن قرآن می‌کند. در حقیقت، در یک رهبر حکیم، دو بُعد و دو چهره مشاهده می­شود: یک چهره، چهره­ی رهبر و زمامدار است و چهره­ی دیگر، چهره­ی یک زاهد و عارف. چنین رهبر حکیمی در چهره­ی زمامداری و رهبری، هوشیار، باشهامت، باتدبیر، با ابتکار و دریادل است؛ اما همین انسان، در چهره‏ى زندگى شخصى و خصوصى خود، یک انسان زاهد و عارف و منقطع از دنیا؛ اهل خلوت و عبادت و گریه‏ى نیمه‏شب و اهل دعا، تضرّع، ارتباط با خدا، معنویت، عرفان و ذوق و حال است. آن سدّ مستحکم و کوه استوار که چهره‏ى باصلابتش دشمنانِ را مى‏ترساند و به خود مى‏لرزاند، وقتى‏که مسائل عاطفى و انسانى پیش مى‏آید، یک انسان لطیف، انسان کامل و یک انسان مهربان است.¹² اساساً این تقوای¹³ شخصی است که حکمت را در انسان به وجود می‌آورد. آیةالله خامنه­ای در تبیین مراحل روزه­داری، مرحله­ی سوم را پرهیز از هر چیزی که ذهن و ضمیر انسان را از یاد خدا غافل کند، تعریف می‌کند و این روایت قدسی را ناظر به این مرحله می‌داند: «الصَّوْمُ‏ یُورِثُ‏ الحِکْمَةَ وَ الحِکْمَةُ تُورِثُ الْمَعْرِفَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ تُورِثُ الْیَقِینَ فَإِذَا اسْتَیْقَنَ الْعَبْدُ لَا یُبَالِی کَیْفَ أَصْبَحَ بِعُسْرٍ أَمْ بِیُسْرٍ»¹⁴.

روزه سرچشمه­های حکمت را در دل می­جوشاند. وقتی که حکمت بر دل حاکم شد، آن معرفت نورانی و روشن به وجود می­آید. معرفت که به وجود آمد، همان یقینی به وجود می­آید که حضرت ابراهیم از خدای متعال آن را می­خواست و در دعاهای این ماه مرتّب درخواست شده است. وقتی کسی دارای یقین بود، همه­ی دشواری­های زندگی بر او آسان می­شود و انسان شکست­ناپذیر از حوادث می­گردد.¹⁵

انسان، در هر مقامی باشد، در هر لحظه­ای از زندگی در معرض انتخاب و بر سرِ دوراهی است: راه خدا یا راه هوای نفس. عروج و تکامل هر فرد وابسته به انتخابِ خدایىِ او است: «هرچه انتخابِ خدایی بیشتر شود، صفای روح بیشتر می­شود، قوّتِ اراده بیشتر می­شود، توانایىِ ذاتی بیشتر می­شود، قدرتِ انجام کارهای بزرگ بیشتر می­شود، حتّی توانایىِ غلبه بر دشمنانِ دنیایی و توانایىِ اداره­ی کشور بیشتر می­شود».¹⁶

تحلیل دوم مقام معظم رهبری از نسبت توفیق با توحید افعالی، مربوط به معنای پیروزی است. از دیدگاه ایشان، پیروزی واقعی پیروزی فکر است:

پیروزى، دو پیروزى است: یک پیروزى، پیروزى‏اى است که انسان خودش آن را مى‏بیند؛ که آن، همین تشکیل حکومت و نابود کردن دشمنان انقلاب بود و امام این را به چشم مبارک خود مشاهده کرد. یک پیروزى، که از این پیروزى مهم‏تر و بل پیروزى‏ ماندگار است، پیروزى فکر و پیروزى راه و مدّعاست. این، همان پیروزى‏اى است که انبیاى الهى، با وجود این که در دوران حیات، آن همه مرارت را تحمّل کردند، بالاخره به آن نائل شدند. این پیروزى، پیروزىِ فکر و ایده و راه یک انسان بزرگ و متفکّر است. امام، به این پیروزى هم رسید.¹⁷

این تعریف بر این مبنا استوار است که در نظام سیاسی اسلام، قدرت متعلق به اشخاص نیست، متعلق به نظام است که یک تفکر را دربر دارد و قدرت و اختیارات قانونی مسئولان مساوی با مسئولیت آنان است و اختیاری منهای مسئولیت تعریف ناشده است.¹⁸ با این تعریف از پیروزی است که امام خمینی را در چنین رجزی در برابر دشمنان معرفی می‌کند:

یک نفر یک تنه وارد میدان شد؛ با جاذبه­های عظیمی که خدای متعال به برکت خصوصیّات ذاتی و اکتسابی در او قرار داده بود، دل­ها را مجذوب خود کرد؛ دست­ها و پاها را به حرکت وادار کرد؛ مغزها را به اندیشیدن انداخت و این حرکت عظیم را در اینجا، و نهضت عظیم جهانی و بیداری اسلامی را در دنیا به وجود آورد: «باش تا صبح دولتش بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحر است». بعد از این، راه امام و حکمت امام و مکتب امام و تفکّر امام، در دنیا نقش­ها خواهد آفرید و نسل­ها آن را آزمایش خواهند کرد.¹⁹

خروج از شرک و توحید افعالی ملازم با اخلاص است که یک حکمت­ قرآنی و اسلامی است.²⁰ راه رهبران حکیم فقط با اخلاص طی شدنی است.²¹ به همین جهت آیةالله خامنه­ای با اشاره به مشکلات بزرگ جامعه­ی مسلمانان اشاره دارد که اخلاص و آزادگی رهبران سیاسی و دینی قابل حل بود.²² به علاوه، چنان که پیشتر اشاره شد؛ وی با استناد به روایت علوی «مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ‏ وَ بَیْنَ‏ اللَّهِ‏ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ» اخلاص را عامل جلب دل مردم می‌داند²³ و در جای دیگری می‌گوید که محبوبیت امام خمینی (ره) به خاطر اسلام بود.²⁴

رهبر حکیم محبوبیت و اقتدار خودش را در کاخ­های مجلل نمی­یابد؛ بلکه زندگی زاهدانه در پیش می‌گیرد و با لباس و زبان و اخلاق انبیا با مردم برخورد می­کند.²⁵ رهبر حکیم برای اقتدار ملی دو پایه می‌بیند: ²⁶

1. ارتباط واقعی با خدا؛ یعنی کارها و تصمیم­هایش برای خدا باشد.

2. توجه مردم که این پایه نیز وابسته به پایه­ی اول است؛ یعنی اگر کارها مخلصانه و برای خدا بود، توجه مردم نیز به دست خواهد آمد.

آیةالله خامنه­ای به آثار دیگر توحید افعالی در رهبری نیز اشاره دارد. برای نمونه، وی در توصیف رهبر حکیم اشاره دارد توحید افعالی و ایمان وی مانع حتی یک لحظه تردید می‌شود²⁷ یا خستگی دیده شود²⁸ یا مرعوب شود²⁹. هم چنین، روشن است که اگر قدرت با این حکمت ممزوج شود، فسادآور نخواهد بود، بلکه رهبر حکیم چون قدرت را از خود و برای خود نمی‌بیند، خدمتگزاری را برتر و بالاتر از رهبری خواهد دید.³⁰ به علاوه، این ارتباط با خدا و اتصال با خدا در رهبر حکیم چنان سکینه و آرامشی به وجود می­آورد که در جایی که دیگران وحشت­زده می­شوند، او آرام می‌ماند و آنجایی که دیگران به تزلزل می­افتند، او قاطع و مصمم است.³¹ سکینه، یعنی حالت استقرار و آرامش روانی و فکری؛ و نقطه­ی مقابل این اطمینان، حالت تشنّج فکری و آشوب فکری و بی­انضباطی فکر و اندیشه و احساسات است که بزرگترین گرفتاری دنیای مدرنی است که داعیه­ی رهبری جهان را دارد.³²

وقتی حکیم به توحید افعالی رسید، هر کارش برای خدا خواهد بود. در واقع، اسلام می‌خواهد در محیط مسلمانی، همه­ی فردی همه­ی کارهایشان را در راه خدا و براى خدا انجام دهند تا هم فایده­ی مادّى آن کار و هم فایده‏ى معنوى و روحى که حصول آن وابسته به قصد قربت است، هر دو به دست آید. نتیجه­ی این روحیه این است که فرد مراقب حلال و حرام شده و:

حرکت دست او حرکت ظالمانه نخواهد بود و حرکت اندیشه و فکر او هم، حرکتی در جهت زیان انسانیت و برادر مسلمان خود نخواهد بود. یعنی همین چیزی که به ظاهر خیلی کوچک به نظر می­آید، موجب می­شود که تمام مشکلات حیات بشری که همین جرائم و گناهان و تخلّفات گوناگون انسان‌ها و شهوترانی­ها و فزون­طلبی­ها و آزها و امثال این‌ها است، به تدریج از انسان فاصله بگیرد. ببینید چطور حکمت دین و احکام شرعی، از جای کوچک و از نقطه­ی کمی آغاز می­کند و ناگهان یک پهنه­ی وسیع را فرامی­گیرد! بنابراین، قصد قربت یعنی جهت³³ جهت­دار کردن کار.³⁴

وقتی چنین نگرشی بر کارها و زندگی حاکم شود، ذرّه ذرّه‏ى وقت قیمت پیدا می‌کند که به ویژه برای رهبران و مسئولان اهمیت ویژه دارد.³⁵ آیةالله خامنه­ای با اقتباس از نهج­البلاغه به نتایج حکیمانه­ی دیگری نیز اشاره دارد: ایمان مخلصانه، جهاد فداکارانه، ذوب شدن در امر و نهی الهی، اطاعت و عبودیت مطلق در مقابل خداوند، بی­اعتنایی به زخارف دنیوی و جهات مادی، رحم و انصاف و عدالت نسبت به عموم مردم، نگاه عطوفت­آمیز به مظلومان، ضعیفان و مستضعفان، ایستادگی و قاطعیت در مقابل دشمنان دین، رفتن به دنبال وظیفه در همه­ی شرایط و با هرگونه سختی و دشواری.³⁶ بر همین پایه، آیةالله خامنه­ای خصوصیات را که شخصیت امیرالمؤمنین مظهر آن‌ها است، شرط هدایت و زعامت امت اسلامی می‌داند: تقوا، تدین، پای­بندی مطلق به دین، ملاحظه­ی غیر خدا و غیر راه حق را نکردن، بی­پروا در راه خدا حرکت کردن، برخورداری از علم، برخورداری از عقل و تدبیر، برخورداری از قدرت عزم و اراده.³⁷ روشن است که شکل کامل این الگو رهبری حکیمانه در یک جامعه­ی اسلامی ممکن است؛ اما به شکل غیر کامل، در همه­ی ملتها و در میان همه­ی جوامع عملی است؛ به این صورت که رهبری به پارساترین، پاک­ترین و بی­اعتناترین انسان‌ها به قدرت که قدرت را سرمایه­ی شخصی خود به حساب نمی­آورند و از آن برای سود شخصی خویش استفاده نمی­کنند، سپرده شود.³⁸

سنجیده کار کردن یکی از شاخصه­های حکیمانگی است، یعنی پیش از انجام هر کار و بیان هر سخنی باید جوانب آن‌ها خوب سنجیده بشود.³⁹ به همین جهت رهبر انقلاب اسلامی تأکید می‌کند حکیمانگی کارها در نظام اسلامی به این معنا است که از روی احساسات و بی‏توجه به منافع و شرایط لازم و بهره‏هایی که ما باید از رابطه با دنیا بگیریم، حرکت نکنیم.⁴⁰ هم چنین، در شاخصه­های حکیمانگی به این نکته هم اشاره دارد که انسان حکیم‏ انسانی است نه در جایی که باید شتابزدگی نکند، شتابزدگی می‏کند؛ نه آن جاهایی که باید با سرعت حرکت کند، کوتاهی می‏کند.⁴¹ اما نکته­ی اساسی در این سنجش منحصر نکردن سنجیدگی به حسابگر­ی­های مادی است. این همان تفاوت اساسی حکمت با حسابگری­های مادی است که وی در مقایسه­ی حسابگری­های امام خمینی (ره) و دشمنان اسلام و انقلاب بیان می‌کند.⁴² اصلاح رابطه با خدا به نحوی فراتر از محاسبات مادی و حقیر، رابطه با مردم را اصلاح می‌کند که حکمت روشن­گر آن محاسبات حقیقی در عالم وجود است.⁴³ وی، با تحلیلی تاریخی، نبودِ چنین رابطه‌ای میان رهبران و مردم را دارای نقش اساسی در فروپاشی شوروی⁴⁴ می‌داند و با ذکر شواهد فراوان شکست بسیاری از انقلاب­ها در جهان، به ویژه انقلاب­های چپ،⁴⁵ نیز نتیجه­ی بیگانگی از مردم می­شمارد.